Concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog

1. Voorwoord

Ik kwam laatst weer op het begrip ‘holocaust’ en ‘concentratiekampen’, omdat Auschwitz 75 jaar bevrijd was. Ik realiseerde me dat ik er eigenlijk niet heel veel van afwist en ik besloot er een verslag over te schrijven. Ik vind het namelijk belangrijk dat niet leuke, erge dingen ook behandeld worden en niet vergeten worden. Ik vind dit ook meer respectvol naar de slachtoffers toe: dat ze niet vergeten worden.

2. Wat is een concentratiekamp?

Een concentratiekamp is een kamp waar mensen, meestal onder militaire dwang, samengebracht worden. De personen in de concentratiekampen zijn politieke tegenstanders of andere ‘ongewenste’ personen vanwege hun etnische, religieuze of sociale kenmerken. Het kamp heeft als doel om deze personen te isoleren en psychisch en/of fysiek te beschadigen, in sommige gevallen te doden.

Bij concentratiekampen denken veel mensen aan de concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog, maar concentratiekampen is een veel breder begrip. Ze bestonden al voor de Tweede Wereldoorlog en bleven na de Tweede Wereldoorlog ook nog bestaan, en bestaan ook niet alleen in Europa. Bijvoorbeeld, Noord-Korea is momenteel berucht om de aanwezigheid van meerdere strafkampen met een erg hard beleid. Dit verslag gaat alleen over concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog.

3. Het begin van de concentratiekampen en de Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog was de samensmelting van een aantal in het begin aparte militaire conflicten, die van 1939 tot 1945 op wereldschaal werden uitgevochten tussen twee allianties: de asmogendheden en de geallieerden. De groep asmogendheden zijn gevormd doordat ze allemaal bij het Anti-Kominternpact zaten. Hun vijand was het Komintern, een wereldwijd samenwerkingsverband van communistische partijen.

In 1933, vóór de Tweede Wereldoorlog, komt Hitler aan de macht. Hij wil het Duitse rijk (ook wel het Derde Rijk of nazi-Duitsland genoemd) groter maken en valt in eind jaren 30 Oostenrijk en Tsjecho-Slowakije binnen; deze landen zijn dan bezet door Duitsland.

Troepen van de Duitse Wehrmacht en de SS vielen op 1 september 1939 Polen binnen, wat twee dagen later leidde tot een oorlogsverklaring aan Duitsland, door het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De Duitse Wehrmacht en de SS waren allebei nazi-Duits. Een nazi is een afkorting van ‘nationaalsocialist’ in het Duits. De ideologie van het nationaalsocialisme is erop gebaseerd dat het Duitse, oftewel Arische volk beter is dan alle andere volken. Nazi’s waren aanhangers van de politiek van Adolf Hitler: de leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), die een centrale leidende rol had in de Tweede Wereldoorlog. Arische of Duitse mensen, die door Hitler dus als superieur werden gezien, heten Übermenschen. Minderheden, zoals Joden, die als minderwaardig werden gezien, heten Untermenschen.

Om deze Untermenschen uit de maatschappij te verwijderen werden concentratiekampen ingericht. Al in het jaar 1933 werd het eerste concentratiekamp is opgezet. Dit kamp was in Dachau en werd eerst gebruikt voor vooral communisten, maar ook sociaaldemocraten.

Al snel daarna kwamen Joden ook in dit kamp. Later kregen mensen een driehoek van een bepaalde kleur op hun kleding. Rood stond voor politieke gevangenen, groen voor beroepsmisdadigers, blauw voor emigranten, paars voor Jehova's getuigen, roze voor homoseksuelen, zwart voor 'asocialen' en geel voor Joden. In de driehoek stond een letter: F voor Fransen, R voor Russen, N voor Noren en H voor Nederlanders. Onder de driehoek stond het gevangenennummer.

Deze drie soorten kampen zijn het bekendste in de Tweede Wereldoorlog:

In deze kampen werden mensen na aankomst direct gedood door vergassing, vooral kinderen, ouderen en zieken. De mensen die niet gedood werden, kregen werk om het kamp draaiende te houden, om uiteindelijk ook vergast te worden. Het doel van deze kampen was het zo snel mogelijk en grootschalig doden op een welhaast industriële manier.
In werkkampen werden jonge, sterke gevangenen gebruikt als dwangarbeiders, onder andere voor de grote fabrieken die dicht bij de kampen stonden. Naarmate de oorlog vorderde overleden velen van ziekten, honger, mishandeling of uitputting.
Dit waren kleinere kampen die opgezet werden om mensen te verzamelen en vervolgens in een wekelijks schema in speciale treinen op transport te stellen naar de grotere kampen: voornamelijk vernietigingskampen.

Een voorbeeld van een vernietigingskamp met een werkkamp en nog tientallen subkampen, is Auschwitz. Dit was het grootste concentratiekampcomplex in Duitsland. Ongeveer 1,3 miljoen mensen werden naar Auschwitz gedeporteerd, waarvan meer dan een miljoen om het leven is gekomen; het grootste deel vergast. Het bestond uit drie grote kampen (en dus de tientallen subkampen):

Auschwitz I: een basiskamp (hoofdkamp waar al het materiaal bewaard wordt) ten zuidwesten van de stad.
Auschwitz II-Birkenau: een vernietigingskamp ten westen van de stad.
Auschwitz II-Monowitz: een werkkamp ten oosten van de stad.

In 1940 verovert Hitler nog meer Europese landen, zoals Denemarken en Noorwegen. Op 10 mei valt hij Nederland aan, en doordat het Nederlandse leger niet sterk genoeg was werd Nederland bezet door Duitsland. Ook België, Luxemburg en Frankrijk worden door Duitsland veroverd; nu is Duitsland in bijna heel West-Europa de baas.

Op 22 juni 1941 breidde de oorlog zich uit door het Duitse aanval op de Sovjet-Unie. Op 7 december 1941 veranderde de oorlog van een Europese oorlog naar een wereldwijde oorlog doordat Japan de Amerikaanse legerbasis Pearl Harbor bombardeerde en de Verenigde Staten aan Japan de oorlog verklaarden. Hitler verklaarde vier dagen later de Verenigde Staten de oorlog, omdat Duitsland en Japan in 1936 het Anti-Kominternpact hadden gesloten. De landen die tegen Duitsland en Japan vochtten waren de geallieerden.

4. Hoe kwam Hitler aan de macht?

Adolf Hitler stond bekend om zijn controversiële toespraken over dat het Duitse volk superieur was aan alle andere volken, en vooral aan minderheden zoals Joden. Hoe heeft hij toch zo veel macht kunnen krijgen in de Tweede Wereldoorlog? Dat gaat terug tot ver voor de Tweede Wereldoorlog.

In de Eerste Wereldoorlog was Hitler alleen maar een soldaat in het Duitse leger, die uiteindelijk gewond raakte en naar het ziekenhuis moet. Nadat Duitsland de oorlog verloor, moesten ze de overwinnaars veel geld betalen en stukken land geven om de schade die de Duitsers hadden veroorzaakt te vergoeden. Rond deze tijd was Hitler deel van de Duitse Arbeiderspartij, een kleine, onbekende partij waar hij toespraken hield. Zijn toespraken waren goed ontvangen en de partij werd wat groter, maar de meeste mensen stemden nog steeds op grotere partijen.

In 1930 gaat het slecht met Duitsland; de bevolking is arm en werkloos, dus Hitler grijpt zijn kans. In zijn toespraken belooft hij een betere toekomst en geeft hij Duitsers het gevoel dat ze sterk zijn en beter dan de rest van de wereld. Hij geeft de Duitse Joden de schuld dat het slecht gaat in Duitsland; hij haat ze en hij vindt ze minderwaardig. Er zijn ook Duitsers die het niet eens zijn met Hitler, maar als ze protesteren worden ze aangevallen door Hitlers aanhangers, oftewel de nazi’s.

Rond 1932 wint Hitlers partij, de NSPAD, de verkiezingen en wordt hij kanselier van Duitsland: een soort minister-president. Hitler wil absoluut aan de macht blijven en neemt daarvoor hevige maatregelen; hij verbiedt alle andere partijen, hij laat mensen die het niet met hem eens zijn arresteren, Duitse, Joodse winkels worden geplunderd enzovoort. Duitsland wordt een dictatuur: wat Hitler wil, gebeurt. Het gaat steeds beter met Duitsland, het leger wordt groter, tot het zover is: Duitsland begint de Tweede Wereldoorlog door op 1 september 1939 Polen binnen te vallen.

5. Het einde van de Tweede Wereldoorlog en de concentratiekampen

De Tweede Wereldoorlog werd beëindigd in 1945. Maar in september 1944 was de oorlog nog in volle gang, en de Amerikanen passeerden de Nederlandse grens. Eén deel van Nederland was daarvoor al bevrijd, en veel Nederlanders hoopten dat heel Nederland nu werd bevrijd. Maar de aanval mislukt en de Britse, Amerikaanse en Canadese troepen besloten naar Duitsland te trekken. In het Oosten kwamen de geallieerden ook erg dichtbij, en de Duitsers in Rusland en Polen werden al teruggedrongen. Maar Hitler gaf nog niet op; hij wilde dat iedereen meevocht. Vrouwen, oude mannen, en zelfs schooljongens. Eind april 1945 hadden Russische soldaten bijna heel Berlijn veroverd. Hitler realiseerde zich dat ze de oorlog niet meer kunnen winnen en pleegt zelfmoord. Duitsland gaf zich een paar dagen later over.

Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog, tussen herfst 1944 en april 1945, werden de gevangenen in concentratiekampen gedwongen tot een dodenmars door de terugtrekkende Duitsers. Een dodenmars is een deportatie onder levensgevaarlijke omstandigheden. Door omstandigheden zoals bevriezing, uitputting en het gewelddadig optreden van bewakers kwamen ongeveer een kwart miljoen mensen om het leven. De nazi’s deden deze dodenmarsen om de sporen van de concentratiekampen uitwissen en de nog levende gevangenen uit de kampen te halen. Sommige dodenmarsen bereikten hun eindbestemming niet, omdat ze onderweg bij de geallieerden in de buurt kwamen. De bewakers vluchtten hierdoor weg, waardoor de gevangenen vrij waren.

In de loop van 1944 en 1945 werden ook veel andere kampen door de geallieerden bevrijd. De gevangenen werden gevoed en kregen medische zorg, maar de meesten konden nog niet teruggestuurd worden naar hun vroegere woonplaats door allerlei juridische, logistieke en infrastructurele moeilijkheden. Duizenden overlevenden hebben tot 1947 in daklozenkampen gezeten totdat zij door een land werden opgenomen of zelf een nieuw huis en nationaliteit konden krijgen. Over de concentratiekamp overlevenden is meer te lezen in het volgende hoofdstuk.

6. Ervaringen van Joden in concentratiekampen

6.1 Overlevenden

Niet iedereen die in de kampen zaten overleed. Ze hebben wel veel mensen zien lijden en overlijden. De overlevenden van de kampen kregen vaak last van het concentratiekampsyndroom. Dit woord wordt gebruikt om de gemeenschappelijk voorkomende reacties en gedragingen van personen die dit hebben meegemaakt aan te duiden. Het is een vorm van de posttraumatische stressstoornis (PTSS). Het bekendste symptoom hiervan is survivor guilt: je schuldig voelen over dat anderen wel zijn overleden en jijzelf niet.

Er zijn veel overlevenden geïnterviewd, omdat dit een van de beste manieren is om meer informatie te krijgen over de ervaringen in concentratiekampen. Sommige overlevenden leven nog en zijn al rond de 90 en 100 jaar; schokkend voor veel mensen, omdat de Tweede Wereldoorlog zo veel minder lang geleden lijkt. Hier zijn citaten uit interviews met overlevenden:

“Kerstmis ’44, een halfjaar voor het einde van de oorlog. De moffen (lees: Duitsers) voelden al dat ze gingen verliezen. Alle kinderen van Ravensbrück moesten voor de moffen, die daar hun kerstdiner zaten te vreten, kerstliederen zingen. Mijn moeder zei, ‘Nou, dat gebeurt niet, zover gaan we niet’. Ze heeft ons in een soort luik in de barakken verstopt. Nadat de kinderen klaar waren en de moffen uitgegeten waren, zijn ze weggegaan en hebben ze de hele barakken met benzine overgegoten en alle 200 kinderen van Ravensbrück zijn levend verbrand.” – Deborah Laufer in dit interview.

“In Auschwitz was de berucht arts Joseph Mengele actief (…) Mengele gebruikte kinderen voor zijn medische onderzoek. Hij had een speciale voorliefde voor tweelingen (…) Hij hield zich bezig met het vinden van nieuwe sterilisatiemethoden, die ervoor moesten zorgen dat het Joodse ras zich niet voort zou planten. In het kamp had hij meer dan genoeg proefpersonen en ik was een van de Joodse meisjes die voor Mengeles sterilisatie-experimenten werden gebruikt. Er was geen sprake van verdoving. Ik kan de pijn nog voelen en ‘s nachts in het donker is het soms alsof ik terug ben in Mengeles onderzoekskamer in het kamp.” – Enne Koops in het boek ‘Getuiges van de tijd – Verhalen uit de Holocaust’.

“Op een dag kwam er een wagon uit Auschwitz aan. Mensen vielen meer dood dan levend uit de wagons. Twee uitgemergelde mensen kropen naar me toe, naar de waterige kom soep ik in mijn handen hield. Ik zette de kom voor hen neer. Om er als eerste bij te zijn, sloeg de ene de ander dood. Daarna stierf hij zelf. De kom liet ik staan.” – Ronald Waterman in dit interview.

Deze verhalen zijn slechts een fractie van wat de slachtoffers in concentratiekampen hebben meegemaakt.

6.2 Anne Frank

Anne Frank was een van de vele Joden die de concentratiekampen niet heeft overleefd. Wat haar speciaal maakte, was dat ze een dagboek had bijgehouden.

Anne Frank werd op 12 juni 1929 geboren in Duitsland. Ze had een oudere zus die Margot heette. Rond die tijd ging het slecht met Duitsland; er is veel armoede en werkeloosheid, en Adolf Hitler krijgt samen met zijn partij steeds meer macht. Daardoor besluiten Annes ouders Otto en Edith naar Nederland te verhuizen en haar vader begon daar een pectine-bedrijf. Anne voelt zich snel thuis in Nederland: ze leerde Nederlands, ging naar een Nederlandse school en maakte vriendinnetjes.

In 1939, toen Anne tien jaar oud was, begon de Tweede Wereldoorlog. Een jaar later vielen de nazi’s Nederland binnen. Er kwamen wetten specifiek voor Joden: Joden mochten op minder plaatsen komen, Joden mochten geen bedrijf hebben (Annes vader werd werkloos), Joden moesten naar een speciale school etc. Langzaam wordt het steeds erger: Joden moeten een Jodenster dragen en er zijn geruchten dat alle Joden weg moeten uit Nederland.

ls Margot een oproep krijgt om zich te melden voor werk in nazi-Duitsland in 1942, geloven haar ouders niet dat het om werk gaat en besluiten ze om de volgende dag onder te duiken om aan de vervolging te ontkomen. Haar vader krijgt hulp van zijn oude collega’s en mocht onderduiken in het achterhuis van zijn oude bedrijf, samen met vier andere onderduikers.

Anne had voor haar dertiende verjaardag een dagboek gekregen en in de twee jaar dat ze onderduikt, schrijft Anne over gebeurtenissen in het Achterhuis, maar ook wat ze voelt en denkt.
Wanneer er op de radio wordt opgeroepen om oorlogsdagboeken- en documenten te bewaren, krijgt Anne het idee om al haar losse dagboeken tot één verhaal te maken, met als titel Het Achterhuis.

Maar voor dat ze klaar is met het herschrijven van haar dagboeken, wordt ze door politieagenten ontdekt en opgepakt, samen met haar familie en de andere onderduikers in 1944. Een deel van Annes dagboeken werden bewaard: twee helpers namen de papieren in beslag voordat het Achterhuis in opdracht van de nazi’s werd leeggehaald.

Anne wordt via een drie dagen durende treinreis naar Auschwitz gebracht. Anne, Margot en haar moeder worden naar het werkkamp voor vrouwen gebracht en hun vader moet naar het werkkamp voor mannen. Na een paar maanden wordt Anne met haar zus naar het concentratiekamp Bergen-Belsen gebracht. De omstandigheden zijn daar slecht; weinig eten, koud en er heersten besmettelijke ziektes. In 1945 sterft eerst Margot en daarna Anne aan vlektyfus. Hun vader is de enige die overleefde.

Annes vader keert terug naar Nederland en hij vindt Annes dagboeken. Hij wist dat ze de verhalen wilde uitgeven en hij publiceerde het dagboek in 1947. Het boek wordt erg populair; er kwam een toneelstuk en film van, het werd vertaald in 70 talen en in 1960 wordt het achterhuis een museum: het Anne Frank huis. Annes vader bleef tot zijn dood in 1980 erg betrokken bij de Anne Frank stichting en het museum.

7. Bronnen.

Geschreven in Februari 2020